50- ޤިޔާމަތުގެ ޢަލާމާތްތަކުގެ ތެރެއިން ދެ ޢަލާމާތް ޛިކުރުކުރެވިފައިވެއެވެ. އެއީ އަޅުއަންހެނާގެ ބަނޑުން އެކަނބުލޭގެ ސާހިބު ކަމަނާ ވިހެއުމެވެ. އަދި ފައިވާނަކަށް ނާރައި، ޢައުރަ ނިވާނުކޮށް އުޅޭ، ފަޤީރު، ހުއިހައްޕާ މީހުން، އުސް ޢިމާރާތްތައް ބިނާކޮށް އުސްކުރަމުން ގެންދިއުމެވެ. މިއީ ރަށްފުށު ހިސާބުތައް އާބާދުވުމާއި، ފަޤީރުން މުއްސަނދިވާނޭކަން ބަޔާންކުރުމަށްޓަކައި ބުނެއުޅޭ މަޖާޒެކެވެ.
51- ޤިޔާމަތުގެ ޢަލާމާތްތަކުގެ ތެރޭގައި އަޅުން ގިނަވުން ހިމެނެއެވެ. އަޅުން ގިނަވެގެންގޮސް ދަރިފުޅު، މަންމަ އަޅެއްގެ ގޮތުގައި ގެންގުޅޭނެއެވެ. އޭނާއަށް ނޭނގޭ ޙާލުގައެވެ. ސާހިބުމީހެއްކަމުގައި ދަރިފުޅު ވާނެއެވެ. ޙާފިޒު އިބްނު ޙަޖަރު ރަޙިމަހުﷲ ވިދާޅުވާގޮތުގައި މި ޙަދީޘްގައި މި އިޝާރާތްކުރައްވަނީ ދަރީން މައިންބަފައިންނަށް އުރެދުމުގެ މައްޗަށެވެ. ދަރީން އެބައިމީހުންގެ މައިންބަފައިންނާ މުޢާމަލާތު ކުރުމުގައި އަޅަކާ ދޭތެރޭ މުޢާމަލާތު ކުރާގޮތަށް މުޢާމަލާތު ކުރާނެއެވެ. އެއްޗިހި ގޮވުމާއި، ތެޅުމާއި އަނިޔާކުރުން ފަދަ ކަންތައްތައްވެސް ކުރާނެއެވެ. [الفتح 1/130]
55- ދުނިޔޭގެ އުފަލާއި އަރާމަށްޓަކައި އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކާ ވާދަކުރާނެއެވެ.
56- ސުވާލުކުރާ މީހާއަކީ ޖިބްރީލް ޢަލައިހިއްސަލާމްކަން ރަސޫލުﷲ ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމައަށް އެނގިވަޑައިގަތެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވަޑައިގަތްހިނދު ނުވަތަ ސުވާލުކުރުމުގެ ފަހުންނެވެ.
57- ސުވާލުކުރީ ކޮން ބޭކަލެއްކަން ރަސޫލުﷲ ޞައްލަﷲ ޢަލައިހިވ ވަސައްލަމަ އެކަލޭގެފާނުގެ ޞަޙާބީންނަށް އެންގެވުމާއި އެބޭކަލަކު ވަޑައިގެންނެވި މަޤްޞަދު ބަޔާންކުރެއްވުން.
58- ﷲ ފިޔަވައި އެހެން ފަރާތަކަށް ޤިޔާމަތުގެ ވަޤުތު ނޭނގޭކަމަށް އީމާންވުމާއި، ޤިޔާމަތުގެ ޢަލާމާތްތަކެއް ވާކަން ޤަބޫލުކުރުމީ ދީނުގެ ތެރެއިން ވާކަމެކެވެ.
59- ނޭނގޭ ކަންކަމުގައި ޢިލްމު ﷲ ތަޢާލާ އަށް ނިޞްބަތްކުރުން އަދި ރަސޫލުﷲ ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމަ ދުނިޔޭގައި ހުންނެވި އިރު އެކަލޭގެފާނަށް ނިޞްބަތްކުރުން. އެއީ “މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގަންނަވާނީ ﷲ އެވެ. އަދި ބޮޑަށް ދެނެވަޑައިގަންނަވަނީ، އެކަލާނގެ ރަސޫލާއެވެ.” މިފަދައިން ބުނުމެވެ.
60- ޢުމަރު ރަޟިޔަﷲ ޢަންހުގެ މާތްކަން، އެހެނީ އެ ހުރިހާ ޞަޙާބީން ތެރެއިން އެއީ ކޮންބޭކަލެއްކަން އެނގިވަޑައިގަނޭތޯ ސުވާލުކުރެއްވުމުގައި ރަސޫލުﷲ ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމަ އިޚްތިޔާރު ކުރެއްވީ ޢުމަރު ރަޟިޔަﷲ ޢަންހުއެވެ.
61- ތިޔަ ބޭކަލުންގެ ދީން دِينَكُمْ އޭ ޙަދީޘްކުރެއްވުމުން، ދީން އަޅުތަކުންނަށް ނިޞްބަތްކުރެވުނީއެވެ. އެއީ ދީނުގެ ކަންތައްތަކަށް އަމުރުވެވިގެންވަނީ އަޅުތަކުންނަށްވެފައި ދީނުގެ ކަންކަން ޤާއިމުކުރަނީ އަޅުތަކުން ކަމުގައިވާތީއެވެ. ދީން ﷲ އަށް ވެސް ނިސްބަތްކުރެވެއެވެ. އެއީ ދީން ޝަރުޢުކުރައްވާ ފަރާތަކީ ﷲ ކަމުގައިވާތީއެވެ. ﷲ ތަޢާލާ ވަޙީކުރައްވާފައިވާ ފަދައިންނެވެ. أَفَغَيْرَ دِينِ اللَّـهِ يَبْغُونَ [آل عمران : 83]. މާނައީ: “އެއުރެން އެ އެދެނީ ﷲގެ ދީން ފިޔަވައި އެހެން ދީނެއް ހެއްޔެވެ”
62- ކިޔަވާ ކުދިންގެ ފަރާތުން ނުވަތަ ތަޢުލީމު އުނގެނޭ ކުދިންގެ ފަރާތުން ފެންނަންޖެހޭ ވަރަށް ރީތި އަދަބެއް މި ޙަދީޘުގައިވެއެވެ. އެއީ ސުވާލެއް އުފެދުނުކަމުގައިވިޔަސް މުޢައްލިމު ވާހަކަ ދައްކަމުންދާ ގަޑީގައި ނުވަތަ އޮޅުން ފިލުވައިދެމުންދާގަޑީގައި ވާހަކަ މެދުކަނޑާނުލުމެވެ. ޞަޙާބީން ތިއްބެވީ އެސުވާލުކުރައްވާ ބޭކަލަކީ ކޮންބޭކަލެއްކަން އެނގިވަޑައިނުގެން އެއީ ކޮންބޭކަލެއްކަން ނޭނގި، އަދި އެބޭކަލަކަށް ޖަވާބުވެސް އެނގިވަޑައިގަންނަވާތީ ޢަޖައިބުވެވަޑައިގެންފައެވެ. އެކަމާ ބެހޭގޮތުން ސުވާލުކުރަން ބޭނުންވެވަޑައިގެންނެވެ. އެހެންނަމަވެސް އެކަން މަނާކުރީ އެބޭކަލުންގެ ރިވެތި އަދަބު ނޫން ދެވަނަ އެއްޗެއް ނޫނެވެ.
63- އިބްނު ދަޤީޤުލް ޢީދު ރަޙިމަހުﷲ ވިދާޅުވިއެވެ. “މިއީ މަތިވެރިވެގެންވާ ޙަދީޘެކެވެ. ސިއްރާއި ފާޅުގައި ކުރެވޭ ހުރިހާ ޢަމަލެއް އެ ޙަދީޘެއްގައި ހިމެނޭ ޙަދީޘެކެވެ. މުޅި ޝަރުޢީ ޢިލްމު ރުޖޫޢަވެގެންވަނީ މި ޙަދީޘަށެވެ. ޝަރީޢަތް ފުރާލެވިގެންވަނީ މި ޙަދީޘުންނެވެ. ސުންނަތުގެ ޢިލްމު މި ޙަދީޘުގައި ޖަމާވެފައިވާލެއް ފުރިހަމަކަމުންނެވެ. މިއީ ސުންނަތުގެ އިމާމު (އުއްމުއް ސުންނާ)ގެ ދަރަޖަ ލިބިގެންވާ ޙަދީޘެވެ. ކީރިތި ޤުރުއާނުގެ އިމާމު(އުއްމުލް ޤުރުއާން) ގެ ދަރަޖަ އަލްފާތިޙާ ސޫރަތަށް ލިބިގެންވާ ފަދައިންނެވެ. ކީރިތި ޤުރުއާނުގެ މުޅި މާނަ އެސޫރަތުގައި ޖަމާވެފައިވާ ކަމަށްޓަކައެވެ.” [شرح الأربعين النووية لابن دقيق]
64- އިބްނު ރަޖަބު ރަޙިމަހުﷲ ވިދާޅުވިއެވެ. “މި ޙަދީޘަކީ މި ޙަދީޘުގެ ކަންކަން މަތިވެރިވެގެންވާ ޙަދީޘެކެވެ. މުޅި ދީނުގެ ޝަރަޙަ މި ޙަދީޘުގައި އެކުލެވިގެންވެއެވެ. މި ޙަދީޘުގެ ފަހުކޮޅުގައި ((فَإِنَّهُ جِبْرِيلُ أَتَاكُمْ يُعَلِّمُكُمْ دِينَكُمْ)) “އެއީ، ޖިބުރީލުގެފާނެވެ. އެކަލޭގެފާނު އެ ވަޑައިގެންނެވީ، ތިޔަ ބޭކަލުންނަށް، ތިޔަ ބޭކަލުންގެ ދީން އުނގަންނަވައި ދެއްވުމަށްޓަކައެވެ.” އޭ ޙަދީޘްކުރެއްވީ އެހެންވެއެވެ.” [الوافي في شرح الأربعين]
65- އިމާމު ނަވަވީ ރަޙިމަހުﷲ ވިދާޅުވިއެވެ. “ދަންނާށެވެ! މި ޙަދީޘުގައި އެތައް ބާވަތެއްގެ ޢިލްމުތަކާއި މަޢާރިފުތަކާއި އަދަބުތަކާއި ލަޠާއިފުތައް ޖަމާކުރެވިފައިވެއެވެ. މާތުރަ މި ޙަދީޘަކީ އިސްލާމްދީނުގެ އަޞްލެވެ.” [شرح صحيح مسلم للنووي كتاب الإيمان 1/135 أمارات الساعة]
66- ޢިލްމުވެރިޔަކާ ކަމަކާ ބެހޭގޮތުން ސުވާލުކުރެވިއްޖެއްޔާ، އެއީ އޭނާއަށް ނޭނގޭ ކަމެއް ނަމަ ތިމަންނާއަކަށް ނޭނގެޔޭ ބުނުމަކީ އެކަމުގެ ސަބަބުން އޭނާގެ މަންޒިލާއި މަކާނަތަށް އުނިކަން އަންނާނެކަމެއް ނޫނެވެ. އަދި ލަދުވެތިކަމެއްވެސް ނުމެނޫންމެއެވެ. އަދި ކިއެއްތަ އެއީ އޭނާގެ ޢިލްމުވެރިކަމަށް، ދީންވެރިކަމަށް ދަލާލަތުކުރާ ކަމެކެވެ. މި ޙަދީޘުގައި ޤިޔާމަތްވާނީ ކޮންއިރަކުތޯ ޖިބްރީލް ޢަލައިހިއްސަލާމު، ރަސޫލުﷲ ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމައާ ސުވާލުކުރެއްވުމުން އެކަލޭގެފާނަށް އެކަން ނޭނގޭކަމަށް ޙަދީޘްކުރެއްވިއެވެ.
67- ޢިލްމުވެރިންނާއި ވެރިންނާއި ކަމުވޮށިގެންވާ މީހުންގެ އަރިހަށް ވަންނަ ހިނދު، ސާފުތާހިރުވެ ނަލަވެ، ރިވެތި ފޭރާން ލައިގެން ދިޔުމީ އެބައިމީހުންގެ ޝަރަފާއި މަކާނަތަށްޓަކައި އެންމެ ރަނގަޅުކަމެއްކަމުގައި މި ޙަދީޘުން ދަލާލަތު ކުރެއެވެ.
(ޖިބްރީލް ޙަދީޘުގެ ފައިދާތައް ނިމުނީ)
*********************************
1- قواعد وفوائد من الأربعين النووية -ناظم سلطان
2- الفوائد المستنبطة من الأربعين النووية من أمالي فضيلة الشيخ عبد الرحمن بن ناصر البراك حفظه الله على تلميذه عبد المحسن بن عبدالعزيز العسكر – دار التوحيد للنشر – الرياض
3- رؤى تربوية وفوائد تعليمية حاشية علي متن الأربعين النووية – أبو حمزة محمود داود دسوقي خطابي
